L’albeso de l’Umanèzemo Veneto
Co’l scumisio del Cuatrosento A se concretiza el progresivo zlargamento de ła Serenìsima inte ła Teraferma Veneta costituéndose cusì el Stato da Tera: el canbiamento el ze sia połìtego che culturałe, visto che el pansiero el gavéa scomisià a evòlvarse dezà inte’l Trezento cuando che’l łeterado aretin Fransesco Petrarca el se gavéa retirà a vìvar inte na viłeta a Arcuà inte i Cołi Euganei, fazendo cusì scumisiar l’òpara de recùparo de l’ideàłe clàsego e umanìstego de’l “bon retiro” a contato co ła natura, fora de ła sità. Conseto che inte’l tenpo el influensarà el pansiero de tante fameje patrisie e nòbiłi che łe vałudarà pozidivamente ła vita in canpanja. Co ła nàsita de’l Stato da Tera łe scomisia anca łe aste de i tereni espropriài a łe Sinjorìe ma, almanco par bona parte de’l sècoło, i investimenti venesiani i se łimitarà solche a i teritori da rente de ła gronda łagunare e, soratuto, portài vanti in majoransa da i sitadini mìa patrisi.
Łe prime viłe de’l Cuatrosento, prinsipalmente fate su da fameje notàbiłe de ła Teraferma, łe ciapa a modeło l’architetura venesiana de l’època e donca A gavemo ła Viła Da’l Verme a Agujaro (“ła mare de tute łe viłe”) fata su cofà na caza-fóntego gòtega. In Viła Porto Colleoni a Thiene, anca dita “el Castel”, i se insenbra pì łenguaji veneti: vołumi de’l Fóntego de i Turchi a Venesia, fenestra pentàfora gòtega e mura co merładure cofà łe fortifegasion medievałe. In Viła Roberti a Brùzene, inte’l pavan, A ze uncora ciaramente łezibiłe l’inpianto a corte tìpego de’l łenguajo pre-paładian.
El Sincuesento e l’època de oro de łe Viłe
A’l scomisio de’l XVI sècoło, co łe guere portàe vanti in Veneto da ła Łega de Cambrai, A se catemo davanti a un spartiacue stòrego par l’aseto teritoriałe, połìtego e econòmego de’l Stato da Tera. E par Venesia A scomisia na połìtega nova de coinvolzimento direto de’l patrisiato par investir capitałi e resorse inte ła Teraferma veneta e furlana, prinsipalmente par cuatro motivi:
defeza miłitare e controło de’l teritorio e de ła popołasion;
controło e mantenjimento de l’aseto idràułego de ła Łaguna;
aprovizionamento seguro de beni ałimentari;
divarsifegar i investimenti de i capitałi privati de’l patrisiato.
Un canbiamento połìtego conpanjà da l’evołusion de’l pansiero che ła gavéa portà l’aristocrasìa venesiana a far sui i conseti artìsteghi e culturałi de’l Renasimento. Sora de cuełi, l’architeto toscan Jàcopo Sansovin el va a fondar ła renovatio urbis de ła cavedal łagunare. E co łe òpare e i scriti de Piero Benbo, Zanzorzi Trìsino e Alvize Corner (“Compendio breve della vita sobria“, 1561) A vien vałudà pozidivamente l’idèa de vìvar e far inpreza inte ła Teraferma.
I patrisi venesiani de la fameja Zustinian, inte’l primo Sincuesento, i comisiona a Roncade (Marca Trevizana) na viła costituìa da na fàbrega paronałe renasimentałe a ła toscana (fursi prozetà da Màuro Codusi) rento un inpianto planimètrego organizà in modo orgànego e inovadivo: se łe mura merłàe co łe tore łe ze asè anacronìsteghe (e fora contesto) tuto el resto, invese, el ze ła raprezentasion de ‘sto spìrito novo. Da cuà in vanti i venjarà coinvolti drioman nomi inportanti de l’architetura veneta par ła prozetasion de łe viłe nove renasimentałe, par ezenpio Joani Marìa Falconeto, Michiel Sanmichiełi e Jàcopo Sansovin.
Na volta termenà ła menasa łigà a łe guere de ła Łega de Cambrai (1516) el goerno venesian el ga dovesto ciapar provedimenti punitivi contro chełe fameje de ła nobiltà de teraferma che, inte i ani presedenti, łe gavéa tradìo ła Repùblega Veneta in favor de’l Sacro Roman Inpero. Se cuełe veronate e vizentine le subirà provedimenti pì clementi cofà l’eziłio (cominà par ezenpio a’l conte Zanzorzi Trìsino), arcuante fameje notàbiłe pavane invese łe venjarà esproprià a forsà de i só posedimenti che, inte un segondo tenpo, i vien vendùi a l’asta a łe fameje patrisie venesiane che cusì, drioman, łe rivarà a vantar na proprietà fondiaria pari a, su par zo, 1/3 de’l totałe de’l teritorio de’l pavan.
Łe fameje nòbiłe vizentine, in partegołare, catàndose sensa pì el derito a łe arme e a na vita de réndita pasiva a ła rentière (conforme a’l paradigma de’l feudałèzemo medievałe), łe ga dovesto reorganizarse so’l modeło de na moderna aristocrasìa inprenditoriałe anbisioza e de alto łeveło culturałe, dando cusì vita a na elite inłumenà che ła portarà, co l’atività de’l Paładio, a’l renovamento urbanìstego de Vicensa e a ła costrusion de ła zenerasion nova de łe viłe neoclàseghe sparpanjàe in tuto el teritorio vizentin. El ze ‘sto cuà un capìtoło asè inportante de ła Storia Veneta – e fin deso fursi sotovałudà – ma che co ła resente mostra “La Fabbrica del Rinascimento” (organizà da’l Palladio Museum rento ła Bazèłega de Vicensa) el ze stà finalmente afrontà e inprofondìo co ciaresa de pansiero
Andrèa Davanso Architeto (Andrea Davanzo Architetto)