Andrèa Paładio, el creador de’l łenguajo novo
L’architeto veneto pì sèłebre inte’l mondo el nase a Padoa, durando el parìodo de łe guere de ła Łega de Cambrai (1508), inte na fameja popołare. El pare el jera Piero, dito “de ła Góndoła”, e ła mare Marta dita “ła Sota”. Inte ła fraja de i tajapiera de Vicensa el ze rezistrà cofà: “fioło de Piero da Pàdova monaro, garzon de maistro Zuane e maistro Jeròłimo”. Grasie a ła protesion, l’influensa e l’educasion fornìe da parsonałidà colte e potenti cofà Zanzorzi Trìsino (dà łu el ghe vien el nome d’arte “Palladio”) e Daniełe Bàrbaro, Andrèa Paładio el gavarà modo de ndar a Roma par studiar da’l vivo l’architetura clàsega antiga che łu ła mezura e redesenja so carta co gran presizion e intarese.
Inte’l 1570 el pùblega i Cuatro Łivri de l’Architetura (in volgare toscan), a dir ła pì inportante publegasion de architetura iłustrà de ła storia, pensà da łu cofà un mezo par comunegar a tuto el mondo ła só vizion de na architetura sitemàtega, espresion de “na prozetasion fondà sora łe variasion potensialmente infinide de un grupo łimità de ełementi” (Guido Beltramini). El revołusiona cusì ła só època e cuełe dapò creando un standard rasionałizà de’l łenguajo architetònego. Inte’l 1575 el pùblega i Commentari di C. Giulio Cesare onde che el esplìsita ła só pasion par ła storia miłitare romana: de fati el só stiłe conpozidivo el ze stà influensà da’l studio de łe dispozision zeomètreghe de łe trupe romane.
Dapò de gaver prategà cofà scalpełin, Paładio el scomisia el só mistier da architeto co’l prozetar e far su łe viłe: a’l dì de ancò A se ghe ne conta 28 a łu atribuìe (17 par comitenti de teraferma e 9 par venesiani). Ma inte ła só cariera el ga prozetà anca un mucio de architeture siviłe e rełijoze (cieze, teatri, ponti, pałasi…), el tuto par un totałe de 184 prozeti che a łu i ghe vien atribuìi. Inte’l 2010, co ła Concurrent Resolution, el Congreso de i Stadi Unidi de ła Mèrega el ga reconjosesto l’architeto veneto cofà “el pare de l’architetura meregana”.
Tra łe só viłe A se pol mensionar a Vicensa Viła Almerigo Capra, anca dita “Ła Rotonda”, (1556) a dir el protòtipo de ła viła-tenpio conposta co i vołumi de’l cubo e de ła semisfera, łe fegure baze de la fiłozofìa platònega. Senpre inte’l teritorio vizentin ła Viła Caldonjo (1545) che inte ła só senplisità ła jera fornìa de un inovadivo inpianto de acua corente par łe cantine; Viła Pojana a Pojana Mazor (1547) desenjà co un stiłe da’l bon sintètego e scuazi rasionałista, che’l ciapa rento sołusion derivàe da łe terme romane antighe. Inte ła Marca Trevizana: Viła Emo (Fanzoło, 1559) e Viła Bàrbaro (Mazer, 1554), tute do co łe barchese integràe inte’l corpo paronale (sołusion che catemo za inte ła Viła Tireta, a Jàvera de’l Montel, fata su a i primi de’l sècoło), ma tra de łore difarenti par sołusion conpozidive e decoradive: ła prima ła ze el paradigma de ła fàbrega-azienda asè rasionałe inte ła só funsionałidà e senplisità decoradiva, tamentre ła segonda ła ze el modeło parfeto de ła fàbrega che ła vol raprezentar e mostrar l’habitus colto de’l paron (comitenti i jera i fradełi Daniełe e Marcantonio Bàrbaro, patrisi venesiani). A Frata Połezene Paładio el prozeta ła Viła Badoèra (1554), la pì meridionałe de łe só viłe, co łe escluzive barchese “a tanaja”, ispiràe a łe manovre de łe łejon romane inpiegàe so’l canpo, che inte i sécołi łe deventarà un ełemento recorente par l’architetura de łe viłe venete. Inte’l pavan, co ła Viła Pizani a Montanjana (1555), Paładio el sperimenta el corpo de fàbrega sconpartìo in do łevełi; un tema che’l torna in Viła Cornaro a Pionbin so’l Deze, co ła dopia łoza de’l pronao e łe cołone łìbare interne a indegar na influensa struturałe de’l palaso gòtego venesian che cuà Paladio el ło traduze inte’l só łenguajo claseghista. Inte’l veronato, a San Piero in Carian, ła Viła Serego (1565) ła raprezenta ła pì osidentałe de łe viłe paładiane e anca una tra cuełe co łe sołusion pì orizenałe: inte ‘sto cazo a dominar ła conpozision architetònega ła ze ła łarga corte sentrałe, cofà inte łe viłe romane antighe, e łe cołone łe ze fate su co blochi de piera calcaréa a formar piłe scuazi rùsteghe, cuando che invese el Paładio el gavéa senpre fato su łe cołone co i łaterisi revestìi a marmorin.
Vincenso Scamosi, l’architeto univarsałe
Nasesto a Vicensa inte’l 1548 e morto a Venesia inte’l 1616, e donca vivesto tra’l tardo renasimento e el primo baroco, el se prezenta inte łe só òpare cofà “ARCHITETTO VENETO”. Proveniente da na fameja benestante el ga vuo modo de formarse cofà omo de gran cultura e espariensa e da’l Wittkower el ze stà definìo cofà el “pare inteletuałe de’l neoclaseghizmo” par via de’l só mètodo sientìfego e fiłołòzego. El ga łaorà a Venesia e in tuto el Stato Veneto, ma el ga anca viajà traverso i paezi pì inportanti de l’Eoropa par studiar na varietà granda de òpare e łenguaji architetòneghi. Durando la só cariera el se ga inpenjà a conpletar ła costrusion de vari edifisi prozetài da’l Paładio cofà Ła Rotonda, el Teatro Ołìnpego (e proprio de’l Scamosi ła ze l’orizenałe sienografìa de łenjo uncora ezistente) e anca varie viłe paładiane. A Venesia el ga laorà in Piasa San Marco par conpletar łe Procuratìe Nove e ła Biblioteca Marciana de’l Sansovin. Inte’l 1615 el pùblega “L’idea dell’architettura universale” nà òpara de vałor ensiclopèdego che par łongo tenpo ła sarà doparà cofà manuałe da tanti architeti eoropèi.
El só łenguajo architetònego concreto e rasionałe el ze na riełaborasion ma anca na contestasion (intendùa in senso costrutivo) de cueło paładian, che’l ze pì ideałista inte i só intenti. Inte ła Viła Pizani “Ła Roca” a Łonigo (1575) el modeło paladian de ła viła-tenpio romita inte’l cołe cuà el vien riełaborà co na fluidità de i spasi interni pì funsionałe respeto a cuełi de ła Rotonda. Viła Duodo, in costa a’l cołe de Monsèłeze (1593), ła ze ła sìnteze parfeta de’l raporto tra architetura e paezajo veneto.
Inte ła Vila Mołin a ła Mandria (Padoa, 1597) el parfesiona ła só reserca fiłołòzega sora e’l dòparo de’l łenguajo clàsego roman, prozetando el tiburio invese de ła cùpoła (a cuèrzar ła sała sentrałe a tripla altesa tuta afrescà), tamentre el pronao/łoza de órdene jònego no’l ze pì l’ingreso prinsipałe de la viła ma el deventa un belvédar, e el zardin el vien pensà da’l bon cofà parte integrante de ła planimetrìa.
Andrèa Davanso Architeto (Andrea Davanzo Architetto)
