Ła zeografìa de’l teritorio veneto
Par capir ła storia de łe połìteghe teritoriałe e insentadive so ła pianura veneta – inte’l corso de i sècołi, anca cuełi pì antighi – biò considarar do caratarìsteghe zeogràfeghe fondamentałe e costante inte’l tenpo:
- ła sconpartision de ła pianura in tre bande distinte a segonda de łe caratarìstaghe idràułeghe de’l teren, a partir da ła zona pedemontana fin a rivar in costa:
– pianura alta: co’l teren in prevałensa de giara, asè permeàbiłe, che ła òbliga a métar in òpara sołusion par l’irigasion;
– fasa de łe resorzive: zona de afioramento spontaneo de łe acue de falda che łe vien zo da i monti, che ła ze l’ideałe par łe atividà agrìcole e par ‘sto motivo sfrutà e antropizà fin da i tenpi pì antighi (vardar ła senturiasion romana);
– pianura basa: co’l teren in prevałensa de créa, inpermeàbiłe, che ła ga problemi de drenajo e inpałudamento de łe acue; - l’idrografìa conposta da ła rede primaria de i fiumi alpini (Piave, Brenta, Àdeze…) che inte’l só parcorso i va a formar i conòidi de giara de ła pianura alta e ła fasa de łe resorzive a metà via. Łe resorzive, par via de i fontanasi, łe va a zenerar ła rede idrogràfega segondaria de i fiumi e de i rii, da’l rezime chieto e costante, che donca i ze i pì sfrutàbiłi par l’agricoltura, i mułini e i opifisi. E co ła Łaguna che ła ze senpre stà el cołetor naturałe de l’intrigada rede de idrovìe, naturałe e artifisiałe, de ła pianura veneta.
Ła vizion nova de’l teritorio inte’l Stato da Tera
Durando el XVI sècoło ła zestion de’l teritorio de’l Stato da Tera de ła Serenìsima ła se parfesiona e consòłida traverso de inportanti provedimenti lezizladivi e aministradivi. Tra i tanti A ze fondamentałe sitar ‘sti cuà:
- 1556: el Senato Veneto el istituise el Mazistrato sora i Beni Inculti che’l ga conpetensa a revardo de łe bonìfeghe e łe irigasion mese in òpara par far su tere nove che łe sipia bone par ła produsion agrìcoła. Par “beni inculti” A se intendéa prai, pàscołi e àree de ezondasion, soratuto inte l’alta pianura, o sinò pałù, resorzive, ghebi, barene e velme inte ła basa pianura.
1574: el Senato Veneto el istituise el Mazistrato sora i Beni Comunałi co l’incargo de aministrar, zestir e métar a catàstego tute chełe tere che, da’l Medio Evo, łe jera stàe lasàe a uzo cołetivo par łe comunità łocałe e che invese, co’l Stato da Tera, łe deventa proprietà de’l demanio. Co’l tenpo e, soratuto, dapò de ła pèrdita de i Dominii de’l Stato da Mar cofà Sipro e Candia, el goerno venesian el tendarà progresivamente a ałienar na bona parte de ‘sti fondi scontràndose parò co un mucio de priviłezi de antiga acuizision.
Ła revołusion proto-industriałe veneta
In virtù de ‘sta nova vizion połìtega A vien meso in moto un proceso de profonda trasformasion teritoriałe, econòmega e sosiałe che’l ndarà vanti fin a ła fine de ła Repùblega Veneta. Un fenòmano che’l vede coinvolte, inte’l contesto de na sinerzìa de obietivi e de capitałi, sia el patrisiato venesian che łe aristocrasìe de teraferma. Ciaramente el patrisiato el ga raprezentà el sojeto pì esposto e pì coinvolto, vista ła só mazor disponibiłidà de resorse econòmeghe e ła só posizion de neta supremasìa połìtega inte’l governo de’l Stato.
Gavendo inamente ła zeografìa de la pianura veneta A ze pì fàsiłe capir parché, scuazi senpre, łe viłe łe venjéa fate su darente i corsi de acua: A no jera mìa soło parché i venesiani cusì i podéa rivarghe in barca, ma soratuto parché l’economìa de viła, sfrutando ła forsa motora de łe acue chiete (costante e irezimentàe) de i rii de resorziva, ła podéa contar anca so na fiorente e reditisia atività manufaturiera (mułini, opifisi, fiłande, maji, cartiere…). Donca ła viła, oltre che azienda puramente agrìcoła, ła podéa confegurarse anca cofà un microdistreto produtivo. E propio par ‘sto motivo i stòreghi de l’economìa i parla da’l bon de ła “revołusion proto-industriałe veneta” inte i sècołi XVI e XVII.
El paezajo de viła
L’aspeto paezajìstego, łigà a łe atividà pì propiamente agrìcołe, el raprezenta ła pecułiaridà tìpega de łe viłe che pì de tute ła ga modifegà e caraterizà el teritorio veneto inte i sècołi. Par ‘sto motivo, oltre che vardar solche a l’architetura de łe viła, A ze pì coreto e conforme vardar inte ła só totałidà a’l cusì dito “paezajo de viła”. I ponti fondamentałi che i ga dato forma a’l paezajo de viła i ze: el tipo de coltura, ła modałità che co cueła ła jera mesa a dimora e l’organizasion de i spasi agrìcołi in rełasion a ła fàbrega de viła e i só anesi.
Par via de łe cuałità de łe colture, contestualmente a rizo, càneva, vizełe e fruteri, A ze inportante sotołinear el roło che’l ga vuo el soturco (mais) – pena inportà da łe Mèreghe – inte i canpi de’l Stato da Tera, visto che ła Repùbelga Veneta ła pol vantar el primato in Europa par gaver coltivà par prima ‘sto cereal par uzo ałimentare. Senpre in cheła època A vien dato inpulso anca a l’arlevamento de i bai da seda (anca diti “cavałieri”), che’l ga conportà na sistemàtega piantumasion de i àlbari de i moreri che da cuełi A se tra zo łe foje che łe ze l’ałimento de i cavałieri. Ła conbinasion e l’integrasion sapiente de łe varie colture ła ga portà a’l difóndarse de ła cusi dita coltura promiscua, a dir l’integrasion de i canpi a seminadivo co łe piantade de varie sorte – fruteri o moreri – e co łe fiłanje de łe vide che łe vien mese zo tra n’àlbaro e cheł’altro. Na tècnega agraria doparà un fià in tuto el teritorio itàłego e che in Veneto ła ga vuo na vida łonga e pròspera rivando fin a i ani ’50 de’l XX sècoło, venjendo sopiantà da ła pì reditisia monocoltura intensiva. Łezendo łe crònaghe de i viajadori anglezi e tedeschi (vardar Italienische Reise de Johann Wolfgang von Goethe), che inte’l Setesento i gavéa traversà el Stato Veneto, A se capise da’l bon racuanto che ła coltura promiscua ła fuse stà un ełemento fondante e estetizante de’l paezajo.
El cusì dito “stradon” (che’l conpare scrito cusì inte łe mape de’l catàstego veneto) el ze el viałe łongo albarà, co’l fondo erbozo, che el traversa ła fàbrega de viła segondo la diresion nord-sud. Za prezente a i primi de’l Cincuesento cofà viałeto de’l broło, el ciapa inportansa e dimension co Andrèa Paładio che, par ezenpio, in Viła Emo a Fanzoło ło prozeta łongo scuazi tre chiłòmetri e ortogonałe a ła Vecia Postumia romana. Inte i sècołi el deventa na costante de’l paezajo de viła: insenbre co’l corpo de fàbrega el se confegura cofà l’ase spasiałe prinsipałe onde che i se dispone cheł’altri ełementi fondamentałi de’l paezajo: el broło, el zardin (che’l sostituirà el broło pì tardi tra’l ‘700 e ‘800), łe barchese, el serajo, ła peschiera, ła cołonbera, ła giasera evc…
Andrèa Davanso Architeto (Andrea Davanzo Architetto)
