I ùltemi sècołi de ła Repùblega Veneta
Co ła pèrdita de Candia (Creta) de’l 1671, in conseguensa de łe grevoze e dispendioze guere de ła Serenìsima contro l’Inpero Otoman, A scomisia drioman un parìodo de malseguresa miłitare par el Stato da Mar che el va a renforsar senpre de pì ła vołontà de’l patrisiado de ndar vanti a investir capitałi so łe vile-aziende e łe propietà fondiarie inte’l Stato da Tera. I dati de edifegasion de le viłe, sconpartìi par sècoło, i demostra che scuazi 2/3 de tute łe viłe venete łe ze stàe fate su tra’l Sie e’l Setesento e che ‘sto sècoło, l’ùltemo soto el goerno de ła Repùblega Veneta, el ga vuo e’l màsimo asołuto de’l costruìo. Inte łe viłe setesentesche A se pol notar el sinjifegadivo canbiamento culturałe e de costume respeto a l’època de’l Paładio: el patrisiado venesian e łe varie aristocrasìe senpre de pì łe dòpara ła viła cofà un ànbito onde far anca vita mondana tra feste e amenità varie. Rento i sałoni grandi a dopia altesa de le fàbreghe paronałe, de frente, A ghe vien zontà un sopalco a dòparo de i muzeghisti da càmara deventando cusì anbienti par scoltar mùzega e par el bało. Ełeganti zardini i ciapa el posto de’l pì rùstego broło, co łe sidrere rescaldàe par ła coltivasion de i ezòteghi agrumi, e co epizodi che i mostra un serto gusto de l’època pa’l capriso o el grotesco.
L’idèa de ła viła co un parco grando, inpostà sora sinbołizmi e sinjifegài ezotèreghi, ła jera stà za antisipà a Valsanzibio, inte i Cołi Euganei, co’l maravejozo e misteriozo parco de ła Viła Barbarigo. Comisionà da ła fameja patrisia de i Barbarigo, tra’l 1619 e’l 1665, el parco el ze inpostà cofà un parcorso inisiàtego e neoplatònego che – tra fontane, statue, na grota e un łabirinto – el va a condur el vizitador a l’ingreso de ła fàbrega paronałe, raprezentando cusì ła metàfora dantesca de’l parcorso de l’omo verso ła salvesa.
El sarà ‘sto cuà l’ùltemo momento par łe architeture asè sfarsoze e maestoze, par ezenpio: Viła Contarini a Piasoła so ła Brenta (dezviłupà sora de un prozeto vecio de’l Paładio e co ła piasa granda a emisiclo, 1546-1676), Viła Pizani a Stra (ła “Versailles veneta” de i architeti Jeròłimo Frigimelica e Fransesco Maria Preti, 1721-1756), Viła Manin in Furlania (dimora de l’ùltemo doze Łodovigo Manin e łiogo de ła stìpuła de’l Tratado de Canpofòrmido tra Àustria e Fransa el 17 otobre 1797).
L’Otosento e łe viłe venete
Dapò de ła fine de ła sovranidà de ła Repùblega Serenìsima (1797) el teritorio de łe provinse venete (da ‘sto momento definìo inte i documenti cofà “Venesia”, tèrmene che’l ciapa rento anca ła Patria de’l Friul) el pasarà soto diverse dominasion: tra Fransa e Àustria i se alternarà do inperadori fin a l’anesion a’l neonato Renjo de Itałia (1866) soto l’autoridà de i re Savoia. El patrisiado venesian el se vedarà deprivà de’l só miłenario potere połìtego vedendo cusì ezaurirse bona parte de ła spinta inprenditoriałe che’l gavéa verso ła Teraferma; cusì i venjarà fora sojeti novi de l’aristocrasìa e de ła borghezìa benestante che i gavarà l’ònare de condur ła sosietà e l’economìa veneta traverso łe revołusion industriałe, tecnołòzega, sosiałe e culturałe de’l XIX sècoło. Un parcorso che parò, a motivo de ła grave crize econòmega de fine sècoło, a partir da’l 1870 el sarà senjà da l’emigrasion de pì de un mełion de veneti verso ła Mèrega de’l Sud (soratuto in Braziłe ma anca Mèsego): ła Prima Emigrasion Veneta de ła storia.
A revardo de l’architetura inte i primi deseni de ‘sto sècoło A gavemo ła continuasion de’l łenguajo neoclàsego che’l jera scomisìa dezà inte’l Setesento co òpare inportante cofà el Gran Teatro Ła Fenise a Venesia (1792), prozetà de l’architeto Zanantonio Selva. Co’l sècoło novo A ze da mensionar el Tenpio Canovian a Posanjo (Marca Trevizana) scomisià da Antonio Canova inte’l 1819, tamentre a Padoa l’architeto Izepo Japełi el prozeta el sèłebre Cafè Pedrochi inte’l 1826.
A ghe ze anca viłe venete desenjàe in stiłe neoclàsego siben che, A ze inportante da dir, inte l’Otosento de viłe A se ghe ne farà su manco de 1/3 respeto a łe edifegasion de’l Setesento. Prorio drio un prozeto de’l Japełi, inte’l 1827, A vien comisionà ła costrusion de ła Viła Gera a Conejan, par vołontà da Bartołomèo Gera che’l jera esponente de na inportante fameja notàbiłe orizenaria de’l Comèłego. L’edifisio neoclàsego el vien fato su in costa soto a’l Casteło de Conejan, podendo sfrutar cofà muro de fondasion i resti de łe mura pì antighe de la fortesa. L’atività agrìcoła, redota a na venja picenina piantà so’l fianco de’l cołe e co i anesi rùsteghi sconti par dadrìo, ła reflete el canbiamento culturale e połìtego de i tenpi: ła viła in pozision urbana sentrałe ła vol mostrar a tuta ła sità l’habitus colto de’l comitente e ła só funsion “intełetuałe” e donca, de raverso, no ła raprezenta pì un sito votà a l’inprendidoriałità. Intaresante el ze el dòparo de’l pronao jònego co funsion de belvédar panoràmego che’l remanda a ła Viła Mołin de’l Scamosi. Internamente na scała “a tanaja” ła conduze a’l sałon grando co ła volta a veła afrescà, co sojeti mitołòzeghi, da’l pitor bełumat Joani De Min.
Da łà a calche ano anca in architetura A scomisiarà a farse sintir da na parte l’influensa de łe idèe de’l Romantisizmo e da cheł’altra łe istanse de l’urbanìstega (co’l renovamento de łe sità e de łe infrastruture) e de l’inzeniera (co ła sperimentasion de tècneghe e materiałi novi, par ezenpio ła ghiza par łe struture). Inte’l 1842 A vien conpletà ła łinea feroviaria Padova-Marghera, a dir el primo tronco de ła ferovìa Venesia-Miłan che ła jera stà prozetà e proposta a’l governo de’l Łonbardo-Veneto dezà inte’l 1835 da parte de na sosietà veneta. Da cheł’altra banda A gavemo el łenguajo architetònego che’l deventa senpre pì ecletista, a dir che’l tende a misiar pì varietà de łenguaji de’l pasà segondo na vizion storeghista, e donca A venjarà fora: el neoromànego, el neogrego, el neogòtego evc… Propio co ‘sto ùltemo stiłe el Japełi el prozetarà inte’l 1839 el Pedrochin (ła zonta posterior de’l Cafè Pedochi a Padoa) co tanto de fenestre bìfore triłobàe.
E in stiłe neogòtego angleze A vien reałizà l’inportante restruturasion de l’ex casteło de San Poło de ła Piave, che par sècołi el jera stà ła viła de ła fameja Gabriełi, e che inte’l 1814 el vien cronpà da ła fameja Papadòpołi, na rica fameja venesiana orizenaria de Candia che soto ła dominasion strìaca ła va a investir el só patrimonio inte i teritori de ła Sanca Piave trevizana. A metà Otosento el conte Spiridione Papadòpołi el ghe comisiona a’l Japełi de reprozetar el casteło (che’l jera un edifisio da’l saor de na fortesa medievałe co cuatro tore e merladure so łe cornize) e anca el parco: mìa convinto de chel prozeto el fenise par confarirghe l’incàrego finałe a l’architeto, sienografo e paezajista Fransesco Banjara. El prozetista vizentin el intarvien so’l corpo de fàbrega trasformàndoło inte un maniero neogòtego angleze co tanto de bow-window, pinàcołi e modanadure in stiłe. Łaorando a’l desenjo de’l parco el Banjara el sfruta tuta ła só espariensa sienogràfega-pitòrega par reałizar un maravejozo zardin a l’angleze, asè pitoresco, conposto da un anpio łago, terapieni e na gran varietà de esense botàneghe presioze e ezòteghe.
Par conclùdar A ze intaresante refletar sora el fato che, in pien Otosento, i architeti veneti i se ga ispirà a łe noità che łe rivéa da’l mondo anglosàsone cuando che, inte l’Ingaltera e ła Mèrega de’l Nord tra’l Sete e l’Otosento, A ghe ze stà el parìodo pì pròspero e fortunà pa’l neopaładianézemo architetònego.
Andrèa Davanso Architeto (Andrea Davanzo Architetto)
